Amfibieën in de winter

                                                                                    Tekst en foto's Jelle Hofstra

Inleiding

Ondanks winterse omstandigheden kunnen er toch nog actieve amfibieën worden gesignaleerd. Kamsalamander  Triturus cristatus  en ook Bruine kikker  Rana temporaria  zijn hier en daar in de sneeuw en onder of zelfs op het ijs wel waargenomen.

Sterrenschot

Sterrenschot

Zo trof Wim Andela uit Leeuwarden op 5 januari in de Jan Durkspolder in Eernewoude  overdag  een  volwassen  en  zeer trage Heikikker  Rana arvalis aan en op maar liefst zes plekken werd sterrenschot gevonden.  De  temperatuur  bedroeg  op dat  moment  9  gr  C.  Sterrenschot,  ook wel  heksensnot  genoemd,  is  een  geleiachtige  substantie  die  men  vanaf  het vroege voorjaar in de natuur kan aantreffen.  De gelatineachtige  kluiten  ontstaan wanneer een reiger of een marterachtige een  zwangere  wijfjeskikker  verorbert. Door het maagsap van de predator zwellen de vochtaantrekkende ei-omhulsels op. De predator krijgt daar last van en de substantie wordt uitgebraakt.

De Gewone pad op het ijs

Pad op het ijs

Tjeerd  Geertsma  en  ondergetekende vonden op 13 januari in het natuurgebied. De Kraanlanden onder De Veenhoop  tot  hun  grote  verwondering  een Gewone pad  Bufo bufo  die op het ijs zat. De temperatuur lag rond het vriespunt  of  zelfs  nog  lager.  Het  dier  leek dood en was zo te zien aan het ijs vastgevroren.  Toen  er  een  aantal  foto’s van  het  slachtoffer  werden gemaakt, bewoog  tot  beider  verrassing  het  verkleumde dier zich plotseling en kroop enkele centimeters opzij. De pad werd van het ijs gehaald en kwam door de warmte van de hand weer enigszins tot zijn positieven. Aangezien de grond diep bevroren was werd de pad in de luwte onder de vogelkijkhut geplaatst en met een flinke laag ruigte afgedekt. Vermoedelijk heeft de pad na een aantal zachte dagen een uitstapje gemaakt en is toen door de invallende kou verrast.
Het komt vaker voor dat kikkers in de winter aan de wandel gaan en dan met name bij plotselinge temperatuurstijgingen. Bij de winterslaap van amfibieën is er  geen sprake van een volkomen  lethargie  zoals  bij  zoogdieren.  Amfibieën  zitten  vaak  op overwinteringplekken waarbij de temperatuur van 4 graden C ideaal is. Zodra de aarde rond hen opwarmt reageren ze daar op door naar de oppervlakte te kruipen. Daar zijn ze door hun trage voortbewegen overigens een gemakkelijke prooi voor een reiger, roofvogel of marterachtige. Persoonlijk denk ik - gezien het geval in de Kraanlanden - dat onze amfibieën een korte poos wel temperaturen rond het vriespunt kunnen trotseren, of misschien zelfs wel temperaturen onder nul. Dit ook omdat - zo gauw het vriest het ijs in mijn vijvertje  -  met een waterstand van nog geen 20 cm  -  al gauw tot op de bodem zit. En vrijwel na elke winter vang ik na de dooi springlevende overwinterende larven van de Kleine Watersalamander  Lissotriton vulgaris.

Links de pad die wordt opgewarmd in de hand, rechts een salamanderlarve die heeft overwinterd

IJsklomp

De Noord-Amerikaanse Boskikker  Rana sylvatica  trotseert bijvoorbeeld de winter door in een ijsklomp te veranderen. Het dier beschikt over zogenaamde ”ijsnucleatoren” die dit proces al bij enkele graden onder nul in werking stellen. Het ijs verspreidt zich door alle vloeistofcompartimenten in het hele lijf en binnen enkele uren vult een massa van ijs de buikholte die alle interne organen inpakt. Het bloed houdt op met stromen en ongeveer 65 procent van het lichaamsvocht wordt in ijs omgezet. Ademhaling, hartslag en spierbewegingen stoppen en de bevroren kikker blijft onbewogen, totdat hij weer ontdooit. De overlevingstruc zit in het feit dat ijsvorming alleen tussen de lichaamscellen plaatsheeft en niet in de cellen zelf. Die hebben een hoge suikerconcentratie, wat bevriezing tegengaat. Op deze manier ontstaat er een ijslaag rondom de vitale organen die het water daaruit zuigt, waarna er een stroperige suikersubstantie achterblijft.  De  koele  kikker  gebruikt  glucose als antivriesmiddel  en  tolereert suikerspiegels van maar liefst honderdmaal de normale concentratie.